(Foto’s staan onderaan de tekst die ongeveer 3000 woorden telt.)
Op Utrecht Centraal komt langzaam onze trein tot stilstand. Op het vertrekbord staat te lezen dat de trein stopt in steden als Keulen, Berlijn, Praag, Warschau en Minsk alvorens aan te komen in Moskou. Het is de lijn Amsterdam – Moskou waar je zonder overstappen heen kunt reizen. Ons reisdoel is Minsk, hoofdstad van Wit-Rusland, waar mijn reisgenoot en ik drie dagen zullen vertoeven.
Wit-Rusland grenst direct aan de Europese Unie (EU) en staat te boek als de laatste dictatuur van Europa. Regelmatig komt het land negatief in het nieuws wegens het neerslaan van een vreedzaam protest na frauduleuze verkiezingen, het clandestien leveren van wapens aan Afrikaanse landen en recent nog na een bomexplosie in de metro. Het land heeft echter een minder bekende zijde: de hoofdstad Minsk is een ode aan de neoclassicistische stalinistische architectuur en ondanks dat het land langzaamaan meer verwesterd raakt, waan je je in de hoogtijdagen van de Sovjet-Unie.
Ruim 14 uur na ons vertrek staat de trein twee uur stil in Warschau. De skyline, die een aantal Stalinistische ’taarten’ huisvest, vormt alvast een voorproefje voor wat ons te wachten staat in Minsk. Wit-Rusland was in de Tweede Wereldoorlog het strijdtoneel waar eerst de Russen werden teruggedrongen door de nazi’s die oprukten naar Moskou en waar vervolgens het omgekeerde gebeurde toen het Rode leger zich een weg naar Berlijn vocht. Gevolg was dat er geen spaan heel bleef van de stad. Na de oorlog werd deze steen voor steen opgebouwd naar de laatste mode op Sovjet-architectonisch gebied.
James Bond
Na de tussenstop kruipt de trein langzaam verder door het weidse Poolse landschap richting de grens van Polen en Wit-Rusland, waar de eerste hindernis wacht. Het is tevens de buitengrens van fort Europa en daarom bewaakt de Europese dienst Frontex de overgang. Het hoofdkantoor van deze organisatie zetelt in Warschau. De grenscontrole verloopt snel en soepel. Aan Wit-Russische zijde van de natuurlijke grens, een klein riviertje en een moerasachtige streek, is de controle spannender. Alsof je in een treinscène van James Bond beland bent. Prikkeldraad, barakken, wachttorens, militairen met een grote groene pet op het hoofd, mitrailleur over hun schouder en herdershonden.
De Wit-Russische douane blijkt dan ook een stuk minder vriendelijk dan de Poolse. In het kielzog van de snauwende, niet Engelssprekende douanebeambten met lange groene jassen aan, komt een vriendelijk ogende vrouw mee. Waar de mannen zorgen voor verwarring door onverstaanbaar te schreeuwen en te gebaren, legt de vrouw in keurig Engels uit dat wij ons paspoort ter controle moeten inleveren en een stempel op het visum. Zij verkoopt ons ondertussen een verzekering à 2 euro. “Dat heb je echt nodig in Wit-Rusland.” Overdonderd door de situatie drukt zij ons de papiertjes met een hele hoop stempels in de hand. “Gebakken lucht,” oordeelt onze Wit-Russische buurvrouw in de coupé naast ons nuchter. Ze blijkt getrouwd met een Nederlander en bezoekt familie in haar land van oorsprong.
Omdat het spoorwegennet in Rusland van een andere maat is dan dat in Europa, moet het onderstel van de trein verwisseld worden. De coupé wordt met een hydraulisch systeem een meter of anderhalf boven de grond getild. De passagiers blijven zitten en kijken vanaf het balkon door de ruiten naar buiten. Er loopt een klein leger monteurs rond dat voornamelijk bezig is met roken. Als een van hen ziet dat er een foto wordt genomen loopt hij dreigend op de wagon af. De klap van zijn tang geeft een dof geluid en moet de lust tot fotograferen ontnemen.
Maffia
Na deze eerste kennismaking met Wit-Rusland, ook wel Belarus genoemd, rijden we door naar onze eindbestemming: Minsk. De trein is splinternieuw en de meeste wagons zijn bezet met voornamelijk Russen en Wit-Russen die familie bezoeken. De Wit-Russische buurvrouw wijst op de enorme hoeveelheid spullen die zij bij zich heeft. Dozen wijn en tassen met voedsel en andere zaken, bestemd voor haar ouders en familie in de historische grensstad Brest. “Dat krijg ik allemaal niet mee als ik zou gaan vliegen.” Wit-Rusland is volgens haar een veilig en schoon land waar je als toerist op je gemak kunt rondkijken. „Niet zoals Moskou waar je op moet passen voor de maffia en waar het vies is,” zegt de Wit-Russische als wij voorzichtig informeren naar de politieke situatie.
Zij geeft ons het nummer van haar nichtje dat in Minsk studeert en goed Engels spreekt. Zij kan ons de stad laten zien. Daarna stelt onze buurvrouw een vraag die nog vele malen gesteld zal worden: wat brengt je in hemelsnaam naar Minsk? Het antwoord blijkt niet te overtuigen. De gemiddelde Wit-Rus kan zich niet voorstellen dat een toerist er plezier kan hebben. Als je op vakantie gaat ga je toch zeker naar Rome? Of Parijs? Voor de West-Europeaan is Wit-Rusland net zo exotisch als Frankrijk voor de Wit-Rus is. Je kent het uit het nieuws, maar verder is er moeilijk iets bij voor te stellen. Als je naar Wit-Rusland wilt reizen moet je een visum aanvragen. Net zoals de Wit-Rus een visum moet aanvragen als hij of zij naar Europa wil reizen. De prijs die de Wit-Rus betaalt voor een visum is zo hoog dat het voor de gewone man vrijwel onmogelijk is naar Europa te gaan. Dit betekent dat Wit-Russen geïsoleerd leven en voor informatie afhankelijk zijn van de staatsmedia die aan de leiband van het regime lopen.
Laatste dictatuur
Wit-Rusland grenst aan Polen Rusland, Oekraïne, Letland en Litouwen. Het is een land dat in de ogen van de EU te boek staat als de laatste dictatuur van Europa. In 1991 scheidde het zich af van de Sovjet-Unie en sinds 1994 is president Aleksandr Loekasjenka aan de macht, waarbij hij zijn greep op het land steeds verder heeft weten te verstevigen. Bij de eerste vrije verkiezingen kwam de voormalig directeur van een kippenkolchoz als winnaar uit de bus. In zijn verkiezingscampagne beloofde hij de gierende inflatie terug te dringen. Wit-Rusland stond in die dagen hoog in het lijstje van landen met een inflatieprobleem. Ook beloofde hij privatiseringen terug te dringen en de banden met Rusland aan te halen. Inmiddels is het 2011 en is duidelijk geworden wat Loekasjenka’s weg naar het ‘marktsocialisme’ inhoudt. De inflatie is inmiddels enigszins beteugeld, maar de invloed van het regime op het dagelijks leven is zeer groot en dit komt niet alleen tot uiting in de vrijheid van meningsuiting en een geknechte pers. In 2005 werd een groot aantal bedrijven gerenationaliseerd en het regime heeft de bevoegdheid om zich ook te bemoeien met het reilen en zijlen binnen private ondernemingen. De economie en de prijzen zijn er dan ook sterk gereguleerd.
Het land telt 9,5 miljoen inwoners, maar de bevolking is net als in buurland Rusland krimpende. De economie kenmerkt zich door een grote mate van autarkie. Voor olie en gas is het land echter vrijwel geheel afhankelijk van Rusland. Dit gegeven bepaalt in grote mate de geopolitieke blik van Wit-Rusland. Dankzij de gesubsidieerde energie heeft de economie van Wit-Rusland flink kunnen groeien in de afgelopen jaren. Aan de andere zijde lonkt de EU, waarmee het land ook een goede relatie mee wil onderhouden. Kern is dat Loekasjenka prat gaat op een onafhankelijk en soeverein Wit-Rusland. In Wit-Rusland is veel zware industrie te vinden en het land is een van de grotere wapenproducenten in de wereld. De export van wapens levert dan ook broodnodige buitenlandse valuta op. Van embargo’s en sancties trekt het land zich niets aan. Zo leverde Wit-Rusland recentelijk aanvalshelikopters aan Ivoorkust. Ook het Libië van Moammar Kadafi ontving volgens de Zweedse NGO SIPRI, dat onderzoek doet naar de wereldwijde wapenhandel, een illegale wapenleverantie vanuit Wit-Rusland. Wit-Rusland ontkent deze transactie met klem.
In Minsk, waar 1,8 miljoen mensen wonen, verblijven wij in hotel Yubileiny dat ons is aangeraden door het reisbureau waar wij het treinkaartje kochten. Dit is wel zo praktisch, want wil je een visum dan moet je van te voren aangeven op welk adres je zult verblijven en hoe lang. Het hotel is een klassieke betonkolos uit de Sovjettijd waar de bovenste verdiepingen dienst doen als opslagplek van uit de gratie geraakt meubilair. In de lobby schaf ik een exemplaar van The Minsk Times aan. Het is de enige Engelstalige krant die te krijgen is. Op de derde pagina staat een artikel dat gaat over het strategisch partnerschap tussen Wit-Rusland en Venezuela. Op de foto schudt een lachende Hugo Chávez de hand van ’Our Dear Mr. President’ zoals veel Wit-Russen president Aleksandr Loekasjenka smalend noemen. Het krantje is een leuke souvenir maar, interessant nieuws staat helaas er niet in.
Bierontbijt
s’ Ochtends in de ontbijtzaal blijkt dat het hotel weinig gasten heeft. In een hoek zitten een paar Russische zakenmannen. Hun ontbijt is hetzelfde als dat van ons. Broodjes, fruit, salade en boter, gevist uit een schaal gevuld met water. Alleen drinken zij halve liters bier in plaats van koffie. Dit is heel gebruikelijk in Rusland waar bier als een soort frisdrank wordt beschouwd. De mannen zien er vermoeid uit maar converseren genanimeerd. Er loopt personeel rond dan dat er gasten zijn. De kok roert ongeïnteresseerd in de bak met roerei en is net als de rest van zijn collega’s weinig behulpzaam, tot op het botte af. Een erfenis uit de tijd van het communisme die je in Rusland net zo goed aantreft. Het woord gastvrijheid kennen ze in de voormalige staatshotels niet.
Na het ontbijt besluiten we te voet de straat op te gaan richting het centrum. De straten en stoepen zijn lang, breed en schoon en de gebouwen zijn hoog, met propere witte gevels. In kioskjes kun je water kopen, sigaretten, bier en kranten. Je kunt betalen met Wit-Russische Roebels, maar het liefst hebben ze buitenlandse valuta. Wat opvalt is dat er ongelofelijk veel vrouwen bezig zijn met het schoonvegen van de straten en prikken van vuil. Een teken van een grote verborgen werkloosheid. Loekasjenka heeft de Wit-Russen veiligheid, stabiliteit en een zekere mate van welvaart gebracht. In ruil hiervoor loopt de media aan de leiband en zijn er geen vrije verkiezingen. Als de avond valt komen met name jongeren samen langs de Svilach rivier die door de stad kronkelt. Zij roken daar hun sigaretten en drinken hun bier, uit grote plastic flessen, en Wodka dat je op elke straathoek kunt kopen. Nadat de laatste metro is vertrokken naar de troosteloze buitenwijken die zijn volgebouwd met grauwe betonnen flats, is het enige dat rest de lege flessen en het afval dat de volgende ochtend weer wordt opgeruimd door het legertje vrouwen met prikstokken. Je hoeft je nooit onveilig te voelen op straat omdat alle misdadigers en maffia door Loekasjenka zijn omgebracht, zo doet het verhaal de ronde.
We bezoeken de volgende dag het museum dat is ingericht ter ere van de ’Grote Vaderlandse Oorlog.’ Het ligt aan het plein waar de Wit-Russische oppositie samenkomt om te demonstreren. Daar ligt ook het parlementsgebouw, maar wat je op de nieuwsitems niet ziet is dat onder het parlement een kapsalon ziet die doet denken aan een hoerentent met daarnaast een nachtclub. Op de meest vreemde plekken zitten nachtclubs en stripclubs, zo ook onder het museum dat wij bezoeken en in de lobby van ons hotel. Het museum belicht de heroïsche strijd die de Sovjet-Unie leverde om Hitler te verslaan. De slijtplekken op de vloer geven de route aan zoals de pijlen op de vloer dat in de Ikea doen. Ook al zijn we de enige bezoekers, de vrouw die ons het kaartje verkoopt vertrouwt ons niet en loopt de hele tijd achter ons aan.
Jong en hip
In T-34, een hippe cocktailbar vernoemd naar het model tank waarmee het Rode Leger optrok naar Berlijn, zie je de kloof tussen arm en rijk. Voor de ingang van het establishment pronkt dan ook fier een originele T-34. De happy few hangen er rond in leren banken en zien er blasé uit. De prijs van de cocktails doen qua prijs niet onder voor cocktails in Holland en zijn voor de gemiddelde Wit-Rus schier onbetaalbaar. Het gemiddelde maandloon ligt er op 150 dollar in de maand volgens The CIA World Factbook. Aan de bar zit Anastasia, blond haar, blauwe ogen met lange benen en zeer modebewust. Daarmee is de equivalent van de moderne jonge Wit-Russische vrouw. Ze spreekt uitstekend Engels en ze werkt als journalist voor de Russische variant van Esquire. Ze praat graag en rookt de ene na de andere sigaret. Anastasia vertelt dat ze het goed heeft getroffen omdat ze een appartement voor zichzelf heeft in tegenstelling tot de meeste Wit-Russen die met de hele familie in een twee- of driekamerflat wonen. Van de politiek lijkt zij zich te hebben afgekeerd. ‘Ach, daar heb je toch geen invloed op?’
Een van de wonderlijkste aanblikken tijdens de trip is de nationale bibliotheek die in een van de buitenwijken van de stad ligt. Via een rit met de metro ben je er snel vanuit het centrum. De metro is over het algemeen schoon en snel. Het controlesysteem is echter gedateerd. Je metrokaartje is een klein groen plastic muntje dat aan slijtage onderhevig is. Je werpt het in een bruingekleurd kastje waarna het poortje open gaat. De bibliotheek is een kolossale dobbelsteen van glas met spiegelende ruiten. Het futuristische gebouw vormt daarmee een uitzondering op de neoclassicistisch stalinistische architectuur die in Minsk overheersend is. Al zou je kunnen stellen dat die even pompeus is. De Wit-Russen zijn trots op hun bibliotheek, omdat het een toonbeeld van moderniteit is. Eenmaal binnen blijkt dat er nauwelijks een computer te bekennen is en internet kun je niet gebruiken. Een gevolg van het regiem dat invloeden en nieuws uit het buitenland het liefst buiten de deur houdt. Kaartenbakken daarentegen zijn wel ruim vertegenwoordigd. Het wonderlijkste is misschien wel het liftsysteem waarmee boeken vanuit het magazijn naar de uitleenbalie worden vervoerd. Het doet denken aan hoe een pinbal vervoert wordt in een flipperkast. Als je met de lift naar de bovenste etage gaat heb je uitmuntend uitzicht over de stad.
Date We spreken af met het nichtje van de vrouw die we in de trein hebben ontmoet. Zij verschijnt een paar uur later met een vriendin in de lobby van het hotel. Ze nemen ons mee naar restaurant in het oude centrum, een klein stukje van de stad dat is opgebouwd in de geest van hoe de stad er voor de oorlog uitgezien moet hebben. Houten huisjes aan de rivieroever die minuscuul ogen, afgezet tegen de hoge Sovjet-woonblokken. We proeven Wit-Russische gerechten. Veel aardappel dat je wegspoelt met een fikse hoeveelheid Wodka. Zelf nemen de dames niets. Ondertussen proberen wij meer te weten te komen over hoe de mensen leven. Wit-Russen lijken te berusten in hun lot. Ze zijn pragmatisch en schikken zich. Reizen kunnen ze niet, toegang tot onafhankelijke media is lastig, maar ze hebben een dak boven hun hoofd, kunnen naar school en vinden een baan. Allemaal dankzij ’Our dear mr president.’ Ze wijzen op de Oekraïne waar het maar een puinhoop is nadat daar de Oranje Revolutie plaats heeft gevonden. ‘Wat zijn ze daar nu mee opgeschoten? Er heerst wanorde, chaos en de mensen zijn er armer dan hier.’ Meer willen ze niet zeggen over de politieke situatie, waardoor het lastig is om er achter te komen wat ze echt vinden.
Vodka supermarkt
Minsk is een model Sovjetstad. Eigenlijk is het een prachtige stad, mooier dan bijvoorbeeld Moskou, zeker als je je in het centrum begeeft. Heuvels, een ruime en groene opzet en enkele fraaie gebouwen zoals het nationale theater waar je naar een balletvoorstelling kunt. Het is er schoon, groot en het weerspiegelt de gedachte dat alles maakbaar is. Daarmee oogt de stad ook kil, zo is er geen plek te vinden die knus oogt of een gevoel van geborgenheid geeft. Van de repressie en beperkingen kun je in drie dagen tijd niet zo veel merken. Behalve dan dat je mogelijk geïmponeerd raakt van het KGB-gebouw. Als je dat op de foto wilt zetten, moet je oppassen dat je geen bekeuring krijgt. Andere klassieke Sovjet-gebouwen in het centrum die de moeite waard zijn vormen de universiteit en het bijhorende plein. Aan dit plein staat een grote rode katholieke kerk met een levensgroot portret van Johannes Paulus II. Een katholieke minderheid woont in het verder overwegend orthodoxe Wit-Rusland en is het gevolg van een Poolse overheersing in het verleden. Onder het plein zit een groot winkelcentrum waar de helft van de winkels leeg staat. Het hoogtepunt is een enorme Vodka supermarkt waar je de nationale drank in alle soorten en maten kunt krijgen, zelfs in een fles die de vorm van een Kalasjnikov heeft.
Vlak voor ons vertrek brengen wij een bezoek aan het busstation van de stad, gelegen in een buitenwijk. Zo ver het oog strekt grauwe betonflats. Gaten in het asfalt en tegels die missen uit de stoep. Rondom veel verlopen fabrieken waar ooit de befaamde Minsk motoren van de band rolden. Deze rijden vandaag de dag nog rond in Vietnam. Dit staat in schril contrast met het prachtig onderhouden centrum, maar hoort onmiskenbaar ook bij de stad. Te samen met westerse invloeden als McDonalds, een hot spot voor de hippe jeugd, die langzaamaan doorsijpelen maakt het Minsk tot een wonderlijke bestemming. Op de ochtend van vertrek brengt een taxi ons naar het busstation. Onze bus rijdt langs licht glooiende velden en akkers richting de grens met Litouwen. De bus stopt een keer in een dorp waar je je in de jaren vijftig waant. In een krakkemikkig gebouwtje mogen we snel naar het toilet. Een oud vrouwtje in een versleten bloemetjesjurk en schort is er toiletjuffrouw. Het kost omgerekend een paar eurocent. Het stinkt er als de ziekte en het oogt alsof recent een overstroming is geweest. Aan de grens staat een lange rij vrachtwagens te wachten. Onze bus slingert zich naar voren. Weer controle. Ditmaal kijkt de Wit-Russische grenswacht zeer ongeïnteresseerd. De rugtas moet open terwijl hij uit het raam kijkt. Hij weet dat fort Europa aan de andere zijde van grens de boel nog eens goed zal controleren.
Deze reis is gemaakt eind september 2009. De foto’s zijn gemaakt door Matthijs Gall
Dorpspomp Overvecht (2010-2020) 